นันโทปนันทสูตรคำหลวง

นันโทปนันทสูตรคำหลวง

นันโทปนันทสูตรคำหลวง เป็นพระนิพนธ์ในเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร ทรงนิพนธ์ขณะที่ออกผนวชเพื่อหลบหนีพระราชอาญา เนื่องจากลอบทำร้ายพระภิกษุเจ้าฟ้านเรนทร์หรือกรมขุนสุเรนทรพิทักษ์ ซึ่งเป็นพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศทรงพิโรธมาก มีรับสั่งให้ตามจับตัวเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรมาประหารชีวิต แต่เจ้าฟ้านเรนทร์ทรงช่วยไว้ โดยแนะนำให้เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรหนีไปผนวชที่วัดโคกแสง ต่อเมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศคลายพิโรธแล้วจึงค่อยลาผนวชกลับไป ช่วงเวลาที่ผนวชอยู่นี้เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรทรงนิพนธ์เรื่องนันโทปนันทสูตรคำหลวงขึ้น มีผู้สันนิษฐานว่าคงมีพระประสงค์เพื่อล้างบาปที่ฟันพระภิกษุ หรือเพื่อดำเนินรอยตามการแต่งมหาชาติคำหลวงซึ่งเป็นวรรณคดีศาสนาเช่นกัน

ลักษณะคำประพันธ์แต่งเป็นร่ายยาวโดยมีคาถาภาษาบาลีนำ เริ่มเรื่องด้วยการอารัมภบทว่า พระมหาโมคคัลลานะเถระทรงทรมานพระยานันโทปนันทนาคราช และบอกชื่อผู้แต่งตามฉายาทางพระพุทธศาสนาว่า “สิริปาโลภิกขุ” ทรงพระนามตามอิสริยศักดิ์ว่า เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร ไชยเชษฐสุริยวงศ์ ดำรงตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล นำเอาเรื่องนันโทปนันทสูตรมาแต่งโดยตั้งใจให้เป็นภาษาที่สละสลวยและมีเนื้อความครบตามพระบาลี แล้วกล่าวคำบูชาพระรัตนตรัยและขอให้ผู้แต่งปราศจากอันตรายและความเจ็บป่วยทั้งหลายดังความต่อไปนี้
“...อหํ อันว่าข้า สิริปาโล นาม ผู้ชื่อมหาสิริบาลเมื่อในกาลบรรพัช ครั้นนิวัตรนิเวสเป็นกษัตรเพศวรำ ธมฺมธิเปสฺสชยเชฏฐสุริยวํส นาม กชื่อเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร ไชยเชษฐสุริยวงศ์เสวยรัชชงศฤงคาร วังบวรสถานมงคล ดำกลเป็นฝ่ายหน้า ผจญปัจจามิตรแพ้พ่าย นมสฺสิตฺวา ถวายนมัสการบังคม ชินพุทฺธํ ซึ่งสมเด็จพระชิเนนทรทศพล อันผจญเบญจวิธมารทังห้ากดี แลข้าพระองค์นี้กนมัสการเคารพย์ สทฺธมฺมํ จ ซึ่งพระนพโลกุดดรธรรมทังเก้าแลพระปริยัติธรรมเจ้าทังหลาย หมายทังแปดหมื่นสี่พันพระธรรมขันธนั้นกดี แลพระสัทธรรมนี้อุดดมา อมลํ อันนฤมลาจากมุทิล แลข้าถวิลนมัสการ อริยสํฆํ จ ซึ่งพระอัษฎาริยสงฆ์ก็ดี ตราบเท้าสมมุดดิสงฆนี้กบังคม อุตฺตมํ อันอุดดมบวรา ครั้นแลข้าถวายนมัสการ ซึ่งพระรตนัตไตรยสถานเสร็จประณาม นบ วกฺขามิ กปรารพภ์เพื่อจักกล่าววตฺถุํ ในเรื่องราวนิทานธรรม นนฺโทปนนฺนมามกํ อันชื่อนันโทปนนท์ ปวรํ อันมีพจนุสนธิบวร สิลิฏฐํ ให้เกลี้ยงเกลาในอักษรแลพากยา สามภาสายด้วยสยามภาษาแห่งไทย นิสฺสาย เหตุอาไศรยพระบาฬี มคธภาสํ ซึ่งมีในมคธภาษา...”

จากนั้นกล่าวถึงการสร้างสมบารมีของพระพุทธเจ้าเมื่อยังเป็นพระโพธิสัตว์ กล่าวถึงพระโมคคัลลานะอัครสาวกของพระพุทธเจ้าว่าเป็นผู้มีความปรารถนาจะช่วยสรรพสัตว์ให้พ้นมัจฉาทิฐิ และกล่าวถึงการทรมานนันโทปนันทนาคราชของพระโมคคัลลานะ มีเนื้อเรื่องดังนี้

วันหนึ่งอนาถบิณฑิกเศรษฐีได้นิมนต์พระพุทธเจ้าและสาวกไปรับบิณฑบาตที่บ้านของตน ครั้นเวลาใกล้รุ่ง พระพุทธเจ้าทรงทราบด้วยทิพยญาณว่าพระยานันโทปนันทนาคราชเคยสร้างกุศลไว้ในชาติก่อน ควรจะได้รับรสพระธรรม แต่พระยานันโทปนันทนาคราชยังมีมิจฉาทิฐิจะต้องทรมานให้มีศรัทธาในศาสนาของพระองค์เสียก่อน พระองค์ทรงพิจารณาเห็นว่าพระโมคคัลลานะอัครสาวกเบื้องซ้ายมีอิทธิฤทธิ์อาจทรมานพระยานันโทปนันทนาคราชให้ละพยศเสียได้ เมื่อสว่างแล้วจึงมีรับสั่งให้พระอานนท์และสาวกตามเสด็จไปยังเทวโลก แล้วทรงแสร้งนำพระสาวกเหาะไปเหนือวิมานของพระยานันโทปนันทนาคราช พระยานันโทปนันทนาคราชแลเห็นก็โกรธ นำบริวารนาคเหาะขึ้นไปทำอิทธิฤทธิ์ขวางทางไว้และกล่าวดูหมิ่นพระพุทธเจ้า พระสาวกหลายรูปรับอาสาจะไปปราบพญานาค แต่พระพุทธเจ้าทรงอนุญาตให้พระโมคคัลลานะไปทรมานสั่งสอนพระยานันโทปนันทนาคราช พระโมคคัลลานะจึงออกไปลองฤทธิ์กับพระยานันโทปนาคราชจนพญานาคยอมจำนน พระโมคคัลลานะจึงนำพระยานันโทปนันทนาคราชไปเฝ้าพระพุทธเจ้าเพื่อสมาทานศีลและรับฟังคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า จากนั้นพระพุทธเจ้าและพระสาวกจึงพากันไปรับอาหารบิณฑบาตที่บ้านอนาถบิณฑิกเศรษฐี เมื่อจบเรื่องได้บอกที่มาของเรื่องว่ามาจากเรื่องนันโทปนันทสูตร ของพระมหาพุทธสิริเถระในคัมภีร์ทีฆนิยกาย ดังนี้

“...พุทฺธสิริตฺเถเรน สงฺคายิตํ นนฺโทปนนฺทวตฺถุนิฏฐิตํ เถโร อันว่าพระมหาเถระอันเปนพระชิเนนโทรรสา พุทธฺสิรินาม ผู้ชื่อพระมหาพุทธศิริกสำแดง สงฺคายิตํ แต่งแต่ลิลิษฏฺฐํ ให้เกลี้ยงเกลาในบทพระบาฬี นนฺโทปนนฺทวตฺถุ อันมีในนนโทปนนทปกรณัม นิฏฺฐิตํ กสำเร็จในดำนานนิทาน อิติ เมาะ อิมินา ปกาเรน ด้วยประการด่งงนี้ แล...”

และบอกนามผู้นิพนธ์อีกครั้งหนึ่ง เหมือนกับข้อความตอนต้นเรื่องทุกประการว่า พระมหาสิริบาลหรือเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร กรมพระราชวังบวรสถานมงคล แต่งขึ้นเพื่อจรรโลงความยินดีปรีดาของสมณชีพราหมณ์ เสนาอำมาตย์ ราชบัณฑิต และประดับสติปัญญาแก่ปราชญ์ทั้งหลาย ตามด้วยโคลงสี่สุภาพจำนวน ๒ บท และความเรียงว่าด้วยชื่อเรื่อง ชื่อผู้แต่งและเวลาที่แต่ง ดังต่อไปนี้
“นนโท พ่ายลิศยซ้าย ภควา
ปะนนทะ นาเคนทรา กราบเกล้า
สูตร ทีฆนิกายสา ทรเลอศ
บริบูรณ ธรรมพระเจ้า เทศนไว้ควรยอฯ

เจ้าฟ้าธรรม ท่านแท้ พยายาม
ธิเบศร กุมารนาม บอกแจ้ง
ไชยเชษฐ ปัญญาคาม ภีรภาพ
สูริยวงษ์ ธรงแต่งแกล้ง กล่าวเกลี้ยงนนโทฯ

พระบาฬีนนโทปนนทสูตรนี้ พระมหาพุทธสิริเถรเจ้าแต่งไว้ก่อน บ่มิได้ลงพุทธสักราชไว้ว่าเมื่อแรกแต่งพระบาฬีสำเร็จน้นน พุทธสักราชได้เท่าน้นนเท่าน้นน แลเจ้าฟ้าธรงพระผนวชกรมขุนเสนาพิทักษ์ มาธรงแต่งเปนเนื้อความคำประดับครั้งนี้ เมื่อสำเร็จน้นนพระพุทธสักราชล่วงแล้วได้ ๒๒๗๙ ปีกับ ๓ เดือน ในวาร ทุติยาสาธ ปีมโรงนักสัตร อัษฐศก จุลสักราช ๑๐๕๘ ศก...”

การใช้ภาษาในนันโทปนันทสูตรคำหลวง มีคำแผลงและคำภาษาโบราณปะปนมาก เช่น อุบัดดิ (อุบัติ) ประเสอรรดิ (ประเสริฐ) พิเศส (พิเศษ) ทอรมาน (ทรมาน) บรรสัษย (บริษัท) ฉพอะ (เฉพาะ) ฯลฯ แต่มีบรรยายโวหารที่ละเอียด มีการเปรียบเทียบก่อให้เกิดจินตภาพได้เป็นอย่างดี เช่น ตอนพระโมคคัลลานะทรมานพญานันโทปนันทนาคราช ดังนี้
“อถ เตน สิเนรุนา นิปฺปิลิยมานํ อุรคราชสฺส ทีฆปุถุสรีรํ อวิรตสนฺทเสทํ เตลนิปฺปิตฺตติ ลวิชปุรตฺตํ เวตฺตปจฺฉิกํ วิย อตีตนุกมโหสิฯ

ในกาลนั้น อันว่ากายแห่งโภคินทรราชา พระมหาโมคคัลลานหนีบเข้าไว้ แลกายอันใหญ่มหิมา กน้อยเข้านักหนามานทำเนียบ เปรียบกระเช้าอันเขาทำด้วยหวายแห่งนายช่างเตลาบีบน้ำมันงากยวิกย แลกายิกแห่งโภเคนทรราชา มีเสทารินรี่ไหลสรกปรี่บมิขาด หยาดเสทางคเปนธาร กมีในกาลนั้น แล

อถ นาคราชา ธุมาสิ ในกาลนั้น อันว่าสัลปราชา กบังหวนธูรรมาให้กลุ้มไป ในทิศานุทิศ แล”

ที่มา: สารานุกรมวัฒนธรรมไทย พิมพ์เนื่องในพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๒