พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ เรื่องที่ ๑๘๕ ราโชวาทชาดก : คุณสมบัติของผู้นำ

พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ เรื่องที่ ๑๘๕ ราโชวาทชาดก
คุณสมบัติของผู้นำ

เมื่อครั้งพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในเมืองพาราณสี ได้มีชายคนหนึ่งมาจากตระกูลพราหมณ์ ศึกษาศิลปศาสตร์สำเร็จแล้วก็ออกบวชเป็นฤๅษี ตั้งอาศรมอยู่ในป่าหิมพานต์ สำเร็จอภิญญาและสมาบัติ
   อยู่มาวันหนึ่ง พระราชาทรงอยากทราบว่าพระองค์เป็นพระราชาที่ดีหรือไม่ ประชาชนกล่าวถึงพระองค์ในแง่ดีร้ายอย่างไร จึงปลอมพระองค์เสด็จประพาสต้นปะปนไปกับประชาชนทั้งในเมืองและนอกเมือง ปรากฏว่าทรงได้ยินแต่เสียงสรรเสริญพระองค์ ไม่ได้ยินเสียงนินทาว่าร้ายเลย จากนั้นก็เสด็จเข้าไปในป่าหิมพานต์เพื่อจะดูว่าพระฤๅษีกล่าวถึงตนอย่างไรบ้าง
   เมื่อไปถึงอาศรามแล้ว ก็ได้รับการต้อนรับจากฤๅษีอย่างดีเยี่ยม ได้ทูลให้เสวยผลไม้และให้ดื่มน้ำเย็น
   พระราชาตรัสถามว่า ทำไมผลไม้ในป่าหิมพานนต์ จึงหวานอร่อยเหลือเกิน”
   พระฤๅษีทูลว่า “ที่เป็นดังนี้ เพราะบ้านเมืองมีราชาครองราชโดยธรรม”
   พระราชาตรัสถามว่า “ถ้ากษัตริย์ไม่ดำรงธรรม ผลไม้จะไม่หวานเช่นนั้นหรือ”
   พระฤๅษีทูลว่า “ใช่” ทั้งทูลด้วยว่า “แม้รัฐทั้งสิ้น ก็จะวุ่นวายไปหมด”
   พระราชาไม่ได้ตรัสบอกสถานะของพระองค์ต่อพระฤๅษี แล้วก็ทูลลากลับพระนคร ไปทดลองครองราชโดยไม่เป็นธรรม แล้วก็กลับมาหาฤๅษีอีกครั้งหนึ่ง ได้ทรงตรัสกับพระฤาษีว่า “ทำไมผลไม้ไม่หวานอร่อยเหมือนเดิม”
   พระฤๅษีทูลว่า “นี่คงเป็นเพราะพระราชาไม่ทรงเป็นธรรมแน่”
   ครั้นทูลดังนั้นแล้ว ก็ทูลในแง่คิดว่า “ถ้าเมื่อโคทั้งหลายว่ายข้ามแม่น้ำไป โคหัวหน้าฝูงว่ายคด เมื่อโคผู้นำฝูงว่ายคดอย่างนี้ โคทั้งหมดก็ย่อมว่ายคดไปตามกัน
   ในมนุษย์ทั้งหลายก็เหมือนกัน ผู้ใดได้รับสมมติแต่งตั้งให้เป็นใหญ่ ถ้าผู้เป็นใหญ่ประพฤติไม่เป็นธรรม ประชาชนนอกนี้ก็ประพฤติไม่เป็นธรรมโดยแท้ ถ้าพระราชาผู้เป็นใหญ่ไม่ตั้งอยู่ในธรรม รัฐก็ย่อมอยู่เป็นทุกข์ทั่วกัน
   ถ้าเมื่อโคทั้งหลายว่ายข้ามแม่น้ำไปโคหัวหน้าฝูงว่ายข้ามไปตรง เมื่อโคหัวหน้าฝูงว่ายข้ามไปตรงอย่างนั้น โคทั้งหมดก็ย่อมว่ายข้ามไปตรงตามกัน
   ในหมู่มนุษย์ทั้งหลายก็เหมือนกัน ผู้ใดได้รับสมมติแต่งตั้งให้เป็นใหญ่ ถ้าผู้นั้นประพฤติเป็นธรรม ประชาชนนอกนี้ก็ย่อมประพฤติเป็นธรรมโดยแท้ ถ้าพระราชาเป็นผู้ตั้งอยู่ในธรรม รัฐก็ย่อมอยู่เป็นสุขทั่วกัน
พระราชาทรงสดับธรรมของพระโพธิสัตว์ จึงให้รู้ว่าพระองค์เป็นพระราชา แล้วตรัสว่า “ท่านผู้เจริญ เมื่อก่อนข้าพเจ้าเองกระทำผลนิโครธสุกให้หวาน แล้วได้ทำให้ขม บัดนี้จักกระทำให้หวานต่อไป” แล้วทรงไหว้พระโพธิสัตว์ เสด็จกลับพระนคร ครองราชสมบัติโดยธรรม ได้ทรงกระทำสรรพสิ่งทั้งปวงให้กลับเป็นปกติตามเดิม

นิทานชาดกเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า
“ถ้าผู้นำปกครองโดยธรรมประชาชนก็อยู่ดีผาสุก”

พุทธศาสนสุภาษิตประจำเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า
สพฺพํ รฏฺฐํ สุขํ โหติ ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก
พระราชาปกครองด้วยธรรม ราษฎรทั้งปวงก็เป็นสุข (๒๗/๑๕๒)

ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดยธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม