มหายาน-หินยาน : มูลเหตุการเกิด ๒ นิกายในพุทธศาสนา

.

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ โดยพระธรรมปิฎก (ป.อ. ปยุตโต) อธิบายความว่า "เถรวาท" แปลว่า วาทะหรือลัทธิของพระเถระ, นิกายพระพุทธศาสนาฝ่ายใต้ ซึ่งถือตามคติที่พระอรหันต์พุทธสาวกได้วางหลักธรรมวินัยเป็นแบบแผนไว้เมื่อครั้งปฐมสังคายนา ได้แก่พระพุทธศาสนาอย่างที่นับถือแพร่หลายในประเทศไทย พม่า ลังกา ลาว และกัมพูชา

ส่วน "มหายาน" แปลว่า ยานใหญ่, ชื่อเรียกพระพุทธศาสนานิกายที่มีผู้นับถือมากในประเทศฝ่ายเหนือของทวีปเอเชีย เช่น จีน เกาหลี ญี่ปุ่น ทิเบต และมองโกเลีย บางทีเรียกอุตรนิกาย (นิกายฝ่ายเหนือ) บ้าง อาจารยวาท (ลัทธิของอาจารย์) บ้าง สำหรับคำว่า "หีนยาน" แปลว่ายานเลว, ยานที่ด้อย เป็นคำที่พวกอุตรนิกาย (พุทธศาสนาฝ่ายเหนือ) เรียกพวกทักษิณนิกาย (พุทธศาสนาฝ่ายใต้) ปัจจุบันนิยมเรียกว่าเถรวาท

• มูลเหตุแห่งการแยกนิกาย
๒ นิกายใหญ่ของพระพุทธศาสนา คือ "นิกายเถรวาท" (หรือหีนยาน) กับ "นิกายมหายาน" ย้อนไปครั้งหลังจากพระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานได้ ๓ เดือน พระสาวกผู้ได้เคยสดับคำสั่งสอนของพระพุทธองค์จำนวน ๕๐๐ รูป ประชุมทำสังคายนาครั้งแรก ณ ถ้ำสัตบรรณคูหา แคว้นมคธ ใช้เวลาสอบทานอยู่ ๗ เดือน จึงประมวลคำสอนได้สำเร็จเป็นครั้งแรก เรียกว่า ปฐมสังคายนา เป็นบ่อเกิดของพระไตรปิฎก คำสอนที่ลงมติกันไว้ในครั้งนั้นและนับถือกันสืบมา เรียกว่า เถรวาท แปลว่าคำสอนที่วางไว้เป็นหลักการโดยพระเถระ ซึ่งหมายถึงพระเถระผู้ประชุมทำสังคายนา และพระพุทธศาสนาซึ่งถือตามหลักดังกล่าว เรียกว่า นิกายเถรวาท หมายถึงคณะสงฆ์กลุ่มที่ยึดคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า ทั้งถ้อยคำและเนื้อความที่สังคายนาไว้โดยเคร่งครัด แม้แต่ตัวภาษาดั้งเดิมคือภาษาบาลี

ในกาลต่อมาเมื่อมีปัญหาขัดแย้ง พระเถระผู้ใหญ่ก็ประชุมขจัดข้อขัดแย้งกัน เกิดการสังคายนาต่อมาอีกหลายครั้ง จนได้พระไตรปิฎกของฝ่ายเถรวาทดังที่รู้จักกันทุกวันนี้ ซึ่งถือกันทั่วไปว่าเป็นคำสอนโดยตรงของพระพุทธเจ้าที่นับว่าใกล้เคียงที่สุด

อย่างไรก็ตาม การสังคายนาแต่ละครั้งแสดงให้เห็นถึงความแตกต่างทางความคิดในหมู่สงฆ์ จนก่อให้เกิดการแยกฝ่ายที่มีความคิดเห็นไม่ลงรอยกันในส่วนหลักธรรมและข้อวัตรปฏิบัติ กล่าวกันว่า จากที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสกับพระอานนท์ว่า "ดูกรอานนท์ โดยกาลล่วงไปแห่งเรา ถ้าสงฆ์ต้องการก็จงถอนสิกขาบทเล็กน้อยเสียบ้างก็ได้" พุทธดำรัสดังกล่าวทำให้เกิดปัญหาในการตีความว่า สิกขาบทไหนเรียกว่าเล็กน้อย เป็นเหตุให้พระภิกษุบางรูปไม่เห็นด้วยและไม่ยอมรับสังคายนามาตั้งแต่ครั้งแรก และเหตุการณ์เช่นนี้เกิดขึ้นกับการสังคายนาครั้งหลังอีกหลายครั้ง เป็นเหตุให้มีกลุ่มที่แยกตัวทำสังคายนาต่างหาก เป็นการแตกแยกทางลัทธิและนิกาย แต่ก็มิได้ถือว่าเป็นการแบ่งแยกศาสนาแต่ประการใด

การสังคายนาครั้งที่ ๒ เกิดขึ้นหลังจากพระพุทธองค์ปรินิพพานได้ ๑๐๐ ปี (หรือ พ.ศ. ๑๐๐) ที่วาลิการาม เมืองเวสาลี แคว้นวัชชี สืบเนื่องจาก พระยสะ กากัณฑกบุตร พบเห็นข้อปฏิบัติย่อหย่อน ๑๐ ประการทางพระวินัยของภิกษุวัชชีบุตร เช่น ควรเก็บเกลือไว้ในเขาสัตว์เพื่อรับประทานได้ ควรฉันอาหารยามวิกาลได้ ควรรับเงินทองได้ เป็นต้น จึงชวนพระเถระผู้ใหญ่เข้าร่วมทำสังคายนาวินิจฉัยแก้ความถือผิด ได้แก่ พระสัพพกามี พระสาฬหะ พระอุชชโสภิตะ พระวาสภคามิกะ (๔ รูปนี้เป็นชาวปาจีนกะ) พระเรวตะ พระสัมภูตะ สาณวาสี พระยสะ กากัณฑกบุตร และพระสุมนะ (๔ รูปนี้เป็นชาวปาฐา) การทำสังคายนา ครั้งนี้มีพระสงฆ์ประชุมร่วมกัน ๗๐๐ รูป ดำเนินการ ๘ เดือน จึงเสร็จสิ้น ผลที่ตามมาคือการแบ่งแยกเป็นนิกายต่างๆ ๑๘ นิกาย เนื่องจากมีทรรศนะ อุดมคติ การตีความหลักธรรม และวัตรปฏิบัติที่แตกต่างกัน

ในที่ประชุมสังคายนามีมติให้กำจัดข้อบัญญัติ ๑๐ ประการเหล่านั้นออกไป ด้วยเห็นว่าข้อวัตรของภิกษุฝ่ายตะวันออกไม่ถูกต้องตามพระวินัย ไม่ลงรอยกับพระปาฏิโมกข์ บ่อนทำลายความมั่นคงของพระพุทธศาสนา แต่พระวัชชีบุตร ภิกษุชาวเมืองเวสาลี ไม่เห็นชอบด้วย จึงได้จัดทำสังคายนาขึ้นเองต่างหาก เรียกว่า มหาสังคีติ และพระภิกษุฝ่ายนี้ เรียกว่า มหาสังฆิกะ ส่วนภิกษุฝ่ายตะวันตกได้นามว่า เถรวาทิน กระทั่งราวพุทธศตวรรษที่ ๕ จึงได้เกิดกลุ่มคณะสงฆ์และคฤหัสถ์ที่เรียกตนเองว่า มหายาน ขึ้น แม้จะมีที่มาไม่แน่ชัด แต่สันนิษฐานได้ว่าพัฒนาจากนิกายมหาสังฆิกะ ผสมผสานกับปรัชญาของนิกายพุทธศาสนาอื่นทั้ง ๑๘ นิกาย รวมทั้งนิกายเถรวาทด้วย ก่อกำเนิดเป็นลัทธิมหายาน

แม้ไม่อาจกำหนดให้แน่ชัดลงไปได้ว่า พระพุทธศาสนานิกายมหายานเริ่มถือกำเนิดขึ้นตั้งแต่เมื่อใด แต่ที่แน่ชัดคือ พระเจ้ากนิษกะมหาราช กษัตริย์องค์ที่ ๗ แห่งราชวงศ์กุษาณะ (ศตวรรษที่ ๑ แห่งคริสต์ศักราช) ทรงเป็นเอกอัครศาสนูปถัมภกพระองค์แรกของนิกายมหายาน ได้ทรงปลูกฝังพระพุทธศาสนามหายานอย่างมั่นคงในราชอาณาจักรของพระองค์ และทรงส่งธรรมทูตออกเผยแพร่ยังนานาประเทศ เปรียบได้กับพระเจ้าอโศกมหาราชของฝ่ายเถรวาท

• และต่อไปนี้คือการเปรียบเทียบข้อแตกต่างระหว่างนิกายมหายานกับนิกายเถรวาทมหายาน
๑. มหายานสอนให้ทุกคนมุ่งโพธิญาณด้วยการปฏิบัติตามทศบารมีเพื่อเป็นพระโพธิสัตว์
เถรวาทสอนให้มุ่งอรหัตตผลเพื่อพ้นทุกข์โดยเน้นหลักอริยสัจสี่
๒. มหายานมุ่งพัฒนาปริมาณผู้ศรัทธาเข้ามานับถือศาสนาก่อนการพัฒนาด้านคุณภาพ
เถรวาทมุ่งพัฒนาคุณภาพผู้เข้ามานับถือศาสนาเป็นสำคัญ
๓. มหายานมุ่งประโยชน์สูงสุด (โพธิจิต) เป็นใหญ่ แม้ต้องกระทำผิดวินัย (เช่นการฆ่า) ถ้าจำเป็น
เถรวาทมุ่งผลสูงสุดที่สอดคล้องกับหลักปฏิบัติอันถูกต้อง ตามพระธรรมวินัย
๔. มหายานมีการปรับปรุงพิธีกรรมและใช้ธรรมสังคีตเป็นเครื่องมือประกอบการประกาศพระศาสนา
เถรวาทไม่ถือว่าพิธีกรรมเป็นเรื่องสำคัญและไม่นิยมใช้ธรรมสังคีตประกอบการเผยแผ่ศาสนา
๕. มหายานมีการอธิบายขยายเพิ่มเติมพระพุทธวจนะออกไปอย่างกว้างขวาง
เถรวาทยึดถือพระพุทธวจนะเดิมอย่างเคร่งครัด
๖. มหายานมีการแต่งพระสูตรใหม่ๆ เพิ่มเติมอย่างมากโดยมิได้ยึดถือพระพุทธวจนะเป็นหลัก
เถรวาทมีการแต่งเพิ่มเติมบ้างแต่น้อยและยึดถือพระพุทธวจนะเป็นสำคัญ
๗. มหายานเป็นศาสนาเทวนิยม นับถือและให้ความสำคัญแด่พระพุทธเจ้าหลายองค์ซึ่งไม่ใช่พระสมณโคดม
เถรวาทเป็นศาสนาอเทวนิยม นับถือและให้ความสำคัญแด่พระพุทธเจ้าองค์ที่มีพระนามว่าพระสมณโคดมสูงสุด
๘. มหายานเน้นความช่วยเหลือที่จะได้รับจากพระเจ้าด้วยความศรัทธาและภักดีต่อพระองค์
เถรวาทเน้นให้พึ่งตนเองและเชื่อกฎแห่งธรรม
๙. มหายานถือว่านิพพานของพระพุทธเจ้ามิใช่การดับสูญโดยสิ้นเชิง แต่เป็นการเสด็จจากโลกมนุษย์กลับสู่สวรรค์ (โลกุตระ)
เมื่อใดโลกเกิดยุคเข็ญจะลงมาเกิดเป็นมนุษย์ (โพธิสัตว์) เพื่อชี้ทางพ้นทุกข์แก่สัตว์โลกอีก
เถรวาทถือว่านิพพานของพระพุทธเจ้ามิใช่เป็นการดับสูญตามอายุขัยของมนุษย์ธรรมดา แต่เป็นการดับสูญโดยสิ้นเชิง ไม่หวนกลับมาเกิดอีก
๑๐. พระไตรปิฎกของมหายานจารึกบนแผ่นทองด้วยภาษาสันสกฤต
พระไตรปิฎกของเถรวาทจารึกบนใบลานด้วยภาษาบาลี

จาก : หนังสือพิมพ์รายวันข่าวสด